Türk Dünyasına Genel Bakış

Glastnost ve Perestroika politikaları sonucunda Varşova Paktı dağılma sürecine girmiş. Önce peyk ülkeler Polonya, Romanya, Bulgaristan, Çekoslovakya, Macaristan, Yugoslavya bağımsız birer devlet ortaya çıkmıştır. 25 Aralık 1989 tarihinde de Doğu ve Batı Almanya'nın birleşmesi gerçekleşmiştir. Ancak ekonomik bunalımın boyutları SSCB'nin de dağılmasına sebep olmuş, böylece Moğolistan, Tacikistan, Kırgızistan, Kazakistan, Türkmenistan, Özbekistan, Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan, Ukrayna ve Baltık ülkeleri birer birer SSCB'den ayrılarak bağımsız birer devlet olmuşlardır.

Rusya eski Sovyet topraklarının %76'sını elinde tutarak yeni bir yapılanmaya girmiş, Rusya Federasyonu adıyla 16 özerk cumhuriyet ve 5 özerk bölgeden meydana gelen yeni bir devlet ortaya çıkmıştır.

Böylece 1989-90 sonrası oluşan yeni dünya düzeninde ortaya çıkan Türk devlet ve toplulukları bağımsız, federe ve özerk bölgelerde yer almak suretiyle 2000'li yıllara ümitle girmişlerdir.
Türk Dünyası

Bilindiği gibi Glasnost ve Perestroika sonrası dağılan SSCB sonrasında bugün dünyada 7 bağımsız Türk Cumhuriyeti, 13 Özerk Türk Cumhuriyeti, 2 Özerk Türk Bölgesi ve 40'ı aşkın Türk topluluğu bulunmaktadır.

BAĞIMSIZ TÜRK CUMHURİYETLERİ

Azerbaycan Cumhuriyeti

Azerbaycan, Güney Kafkasya'nın doğusunda, Hazar denizinin batısında 86.600 km2'lik bir sahada yer almaktadır. Bölgenin en önemli özelliği kuzey-güney, doğu-batı istikametinde uzanan stratejik geçit ve ticaret yolları üzerinde bulunmasıdır.

1995 sayımlarına göre nüfusu 7.553.000 olan Azerbaycan'ın bu nüfusunun %78.1'i Azerbaycan Türkü, %7.9'u Rus, %14'ünü diğerleri teşkil etmektedir.


Azerbaycan doğal kaynaklar bakımından çok zengindir. Ülkenin en büyük yeraltı zenginliği petrol ve doğal gazdır. Petrolün %77'si Hazar denizinden sağlanmaktadır. Doğalgaz ise Bahar, Kum Adası ve Sangaçal'dan çıkarılmaktadır. Toplam petrol rezervi 8 milyar varil, doğal gaz rezervi 118.65 milyar m3 olduğu tahmin edilmektedir.

Azerbaycan'ı stratejik ülke yapan zengin doğal gaz ve petrol rezervleri yanında, Eski SSCB, yeni Rusya Federasyonunun Basra Körfezi istikametinde Orta Doğu petrollerine yapacağı bir harekât yolu üzerinde bir üs durumunda bulunmasıdır.

Türklerin Azerbaycan'a gelişleri M.Ö. Saka-İskit dönemine rastlamakta, M.S. 395 yılında Hun Türklerinin bir kısmının Azerbaycan'a geldikleri bilinmektedir. Azerbaycan'ın Türkleşmesi M.S. VII-VIII yüzyıllarda tamamlanmış, Selçuklu, Atabegler, İlhanlılar, Safeviler, Afşar, Kaçar ve Hanlıklar döneminde de perçinlenmiştir.

XVI.-XVII. yüzyıllarda Türk topraklarını işgale başlayan Rusya XVII. yüzyılda Kafkasya'ya inmeye başlamış, 1828 yılında Aras Nehri'nin kuzeyi Rusya, güneyi İran'ın eline geçmiştir.

1828 yılında Tebriz Erzurum çevresinden Ermeniler göç ettirilerek Eriyan ve Karabağ'a yerleştirilmiş, 1905 yılından itibaren de Türkler ve Ermeniler arasında çatışmalar başlamıştır.

1905 İhtilâli Azerbaycan'da yeni gelişmelere yol açmış, 28 Mayıs 1918 de "Milli Azerbaycan Cumhuriyeti" ilân edilmiş, ancak 27-28 Nisan 1922 gecesi Ruslar tarafından işgal edilerek, 1922'de "Kafkasya Ötesi Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti"ne katılmış, 1936'dan sonra ise Azerbaycan SSC adını almıştır.

1980'li yılların sonuna doğru Karabağ olayları tekrar alevlendirilmiş, Türk-Ermeni çatışması başlamış, SSCB'nin dağılmasından sonra BDT'ye katılmak istemeyen, bağımsızlığını isteyen Azerbaycan'ın Başkenti Bakû, 19-21 Ocak 1990 günü Kızıl Ordu tanklarının işgaline uğramış, binlerce Azerbaycan Türkü katledilmiştir.

Yeniden Milli Mücadele ülküleri canlanan Azerbaycan Türkü teşkilâtlanmaya başlamış, Çenliber, Yurt, Varlık ve Genç Âlimler Birliği Teşkilâtları kurulmuştur. 18 Şubat 1988'de başlayan mitingler Millî Azatlık Hareketinin ilk adımını oluşturmuş, 16 Haziran 1989 günü ise yapılan bir kongrede "Azerbaycan Halk Cephesi" (AHC) kurulmuştur. Liderliğine seçilen E. Elçibey ile halk hareketi yönetilmeye başlanmıştır.

Bu hadiseler AHC'nin faaliyetlerini artırmaya ve ülkede yayılmasına sebep olmuş, 30 Eylül 1991'de bağımsızlığını ilân eden Azerbaycan, bunu yeterli görmeyerek 7 Haziran 1992'de yapılan Cumhurbaşkanı seçiminde Komünist Parti lideri Ayaz Muttalibov'u Cumhurbaşkanlığından uzaklıştırarak, E. Elçibey'i Cumhurbaşkanı seçmiştir.

4 Haziran 1993'te Suret Hüseyinov'a bağlı güçler ayaklanmış, 1 yıl süren AHC iktidarı sona ermiş, Elçibey Bakû'yü terk etmiş, isyan sırasında Meclis Başkanlığına getirilen Haydar Aliyev, 3 Ekim 1993'de yapılan seçimlerde cumhurbaşkanı seçilmiştir.

4 Ekim 1994 ve 17 Mart 1995 tarihlerinde Aliyev yönetimine karşı iki darbe daha olmuş, ancak başarılı olamayan bu darbeler neticesinde sert önlemler alınmıştır. AHC kapatılmış, siyasî alanda ise anayasa taslağı ve seçim kanunu ardından çok partili sisteme geçilmiş, 12 Kasım 1995 tarihinde seçim yapılmış, aynı anda Anayasa halk oylaması ile kabul edilmiştir.

Haydar Aliyev Rusya ve İran yanlısı bir idare gösterirken, TC'ye de yeşil ışık yakmaktan geri durmamaktadır. SSCB Komünist Parti Polit Büro üyeliğine kadar yükselmiş bu kişi zamanında Azerbaycan'ın toprak kaybı da düşündürücüdür.

1998 yılı başlarında Azerbaycan'da 32 parti ve birçok kuruluş bir araya gelerek yeni bir Birleşik Cephesi kurmuşlardır. Liderliğine Bakü'ye dönen E. ELÇIBEY getirilmiştir.

Kazakistan Cumhuriyeti

Asya ile Avrupa arasında en önemli geçiş ülkelerinden biri olan Kazakistan doğuda Doğu Türkistan, güneyde Kırgızistan ve Özbekistan, batıda Hazar denizi, kuzeyde Rusya Federasyonu ile çevrilmiş olup, yüz ölçümü 2.717.000 km2'dir. Başkentini Almaatı'dan Akmola'ya taşıyan Kazakistan'ın nüfusu 16.679.000'dir. Nüfusun % 46'sını Kazak Türkleri, %35'i Ruslar, %3'ünü Almanlar, %3'ünü Ukraynalılar, %11'ini ise diğerleri teşkil etmektedir.

Doğal kaynaklar yönünden zengin olan Kazakistan petrol ve doğal gaz üretimi açısından dünyada 23'ncü sıradadır. Toplam, 2.1 milyar ton petrol, 1.7 trilyon m3 doğalgaz rezervi bulunmaktadır. Petrol üretimi 1993 yılı itibariyle 23 milyon ton, doğal gaz üretimi ise 6.7 milyar m3'tür.

Kazakistan'ın bir Türk Yurdu olması çok eski olmakla birlikte, Kazak Türklerinin ortaya çıkışı Cengiz Han'dan sonradır. Kazakların tarih sahnesinde rol alması ise Özbek Hanları devrine (1400'lü yıllar) rastlamaktadır. İlk defa Kasım Han Kazakları kendi hâkimiyeti etrafında birleştirerek (1520), teşkilâtlandırmıştır. 18'nci asırda Moğolların, 19'ncu asırda Rusların işgaline uğrayan Kazakistan, 1917 yılına kadar Rus ve Çinlilerle mücadele etmişlerdir.

1917 İhtilâli sırasında Kazakistan'da bağımsızlık yanlısı olan Alaş Orda Partisi, istiklâlini ilân etmiş, ancak Rusların kanlı işgaline karşı duramamıştır. Neticede 1919'da Kazak Otonom Cumhuriyeti kurulmuş, 1936 yılında ise Kazakistan SSC hâline dönüştürülmüştür.

SSCB'nin dağılmasından sonra 25 Ekim 1990 günü egemenliğini, 16 Aralık 1991'de bağımsızlığını ilân eden Kazakistan, 24 Eylül 1990 yılında Komünist Partisi birinci sekreteri olan Nursultan Nazarbayev'i Cumhurbaşkanı yapmış, 1991 yılında yapılan cumhurbaşkanlığı seçimlerini de Nazarbayev kazanmıştır.

Kazakistan Komünist Partisi 1991 yılında kendisini feshederek Sosyalist Parti adını alırken, bu parti ile birlikte Kazakistan Halkın Kongre Partisi, Kazakistan Halklar Birliği, Sosyal Demokrasi Partisi Nazarbayev kontrolünde kurulmuştur.

Milliyetçi akımı destekleyen Azat ve Jeltoksan gibi muhalif partiler bulunmaktadır.

Yeni anayasa 28 Ocak 1993 tarihinde kabul edilmiş, ilk serbest seçimler 7 Mart 1994 günü yapılmış, yeni parlâmentonun 177 üyesinden 135'i doğrudan, 42 üye ise Cumhurbaşkanı tarafından oluşturulan devlet listesi ile seçilmiştir.

Kazakistan'da son hükûmet 1995 tarihinde Başbakan Akejan Kajegeldin başkanlığında kurulmuştur. Diğer taraftan Cumhurbaşkanı Nazarbayev 1 Mart 1995 tarihli kararnâme ile Kazakistan Halklar Asamblesini kurmuş, bu asambleye Kürt derneği temsilcilerini bile almıştır.

1995 Parlâmento seçimlerinden sonra 25 Nisan 1995 tarihinde yaptırdığı bir referandumla cumhurbaşkanlığını 1 Aralık 2000 tarihine kadar uzatmıştır.

Genel olarak Nazarbayev dengeli bir politika ile iç ve dış dengeleri korumuş, ülkedeki siyasî istikrarı sağlayarak, barışa önem veren tedricî reform politikasına devam etmektedir. Kazakistan'ın millî devlet oluşması yolunda önemli gelişmeler sağlamıştır.

Kırgızistan Cumhuriyeti

Kuzey ve kuzeybatıda Kazakistan, güneybatıda Özbekistan, güneyde Tacikistan, doğu ve güneydoğuda Doğu Türkistan ile çevrelenmiş bulunan Kırgızistan Cumhuriyetinin yüz ölçümü 198.500 km2'dir.

Başkenti Bişkek olan Kırgızistan'ın nüfusu 4.472.000'dir. Nüfus kompozisyonunu %52.4 Kırgız, %20.9 Rus, %12.7 Özbek, %2.4 Ukraynalı, %11.6 diğerleri oluşturmaktadır.

Önemli doğal kaynakları kömür, altın, civa ve uranyumdur. Kırgızistan, Orta Asya'daki kömür rezervinin yaklaşık yarısını elinde bulundurmaktadır. Petrol ve gaz yatakları genellikle Fergana vadisi kuzeydoğu kesiminde yer almaktadır.

Kırgızlara ait ilk kanıtlar M.Ö. 2.000 tarihine dayanmaktadır. M.S. VI-XIII yy.'da ilk devletlerini kurmuşlardır.

SSCB'nin dağılmasından sonra 15 Aralık 1990'da egemenliğini, 31 Ağustos 1991 yılında bağımsızlığını ilân eden Kırgızistan'da Ekim 1990 yılında parlâmento tarafından Cumhurbaşkanı seçilen Askar Akayev 12 Ekim 1991 ve 24 Aralık 1995 yıllarında yapılan seçimlerde tek aday olarak cumhurbaşkanı seçilmiştir.

5 Şubat 1995 tarihinde yapılan parlâmento seçimleri sonucu 35 kişilik yasama, 70 kişilik temsilciler meclisi seçilmiştir.

Kırgızistan Cumhuriyetinde 12 siyasi parti, çok sayıda siyasi grup ve hareket bulunmaktadır. Bunların en önemlileri Akayev'i destekleyen "Cumhuriyet Halk Partisi" ile 34 farklı grubun desteklediği ve Halk Cephesi niteliğindeki "Kırgız Demokratik Hareketi"dir.

Eskiden Komünist Partisi üst yönetiminde bulunmamış olan tek Orta Asya'da ülke lideri Akayev'dir. Büyük ekonomik güçlüklere ve bunların halkta yarattığı memnuniyetsizliklere rağmen, ülkede saygın konumunu korumaktadır.

Özbekistan Cumhuriyeti

Özbekistan Cumhuriyeti Orta Asya'nın merkezinde Ceyhun ve Seyhun nehri ile Aral gölünün meydana getirdiği ova ile Tanrı dağlarının batı eteklerinde yer almaktadır. Kuzey ve kuzeybatısında Kazakistan, doğu ve güneydoğusunda Kırgızistan ve Tacikistan, güneybatısında Türkmenistan güneyinde ise Afganistan ile komşudur.

447.400 km2'lik bir yüzölçümüne sahip olan Özbekistan nüfusunun (21.700.000) %68.7sini Özbek Türkleri, %10'u Ruslar, %4.2 Tatar Türkleri, %4.2'sini Kazak Türkleri, %3.9'unu Tacikler ve %1.9'u Karakalpak Türkleri teşkil etmektedir.

Doğal kaynaklar yönünden zengin olan ülkede petrol, doğal gaz, kömür, altın, bakır, gümüş, volfram ve tungusten başlıca madenlerdir. Dünyanın en kaliteli altını Özbekistan'da üretilmektedir.

Özbek adı Altun Orda Beyi Özbek'in adından gelmektedir. Özbek Hanın tahta geçmesiyle mahiyetindekilere Özbek denmeye başlamış ve sonraları Özbek belli bir Türk topluluğunun adı olarak kullanılmaya başlanmıştır.

Özbek ve Buhara Hanlığı zamanında müstakil yaşayan Özbekler, 1863 yılında Rus işgaline uğramıştır. 1917 İhtilâli'nde kısa bir süre bağımsızlığını ilân eden Özbekler, Ruslara karşı amansız bir mücadelede yenik düşmüşlerdir.

1924 yılında Özbek SS Cumhuriyeti olan Özbekistan, SSCB'nin dağılmasından sonra 20 Haziran 1990 yılında egemenliğini, 1 Eylül 1991 yılında da bağımsızlığını ilân etmiştir.

Özbekistan Komünist Partisi Genel Sekreteri İslâm Kerimov 1991 seçimlerinde cumhurbaşkanı seçilmiştir. Ülkede nihaî karar mercii Cumhurbaşkanıdır. Hâlen yasal faaliyetini sürdüren "Halk Demokrat Partisi" ile "Vatan Terakkiyat Partisi" bulunmaktadır. Muhalefette bulunan Erk Partisi Birlik Hareketi ve İslâmî Rönesans Partisi yasaklanmıştır.

Parlâmento seçimleri 1994 tarihinde yapılmış, seçimlerde Cumhurbaşkanı İslâm Kerimov'un liderliğini yaptığı iktidardaki Halk Demokratik Partisi ile Vatan Terakkiyat Partisi katılmış, 243 HDP, 141 VTP üyesi seçilmiştir. Hükûmet HDP tarafından kurulmuştur.

Türkmenistan Cumhuriyeti

Hazar denizinin doğusunda yer alan Türkmenistan Cumhuriyeti, kuzeyde Kazakistan, güneyde İran, güneydoğuda Afganistan, doğu ve kuzeydoğuda Özbekistan ile komşudur. Yüzölçümü 488.100 km2'dir.

Başkenti Aşkabat olan Türkmenistan'ın nüfusu 4.483.000 (1995)'dir. Bu nüfusun %77'sini Türkmenler, %9.2'sini Özbek Türkleri, %0,9'unu Azerbaycan Türkleri, %0.9'unu Ermeniler, %0.1'ini Almanlar %2.1'ini diğerleri teşkil etmektedir.

Türkmenistan doğal kaynaklar bakımından zengin bir ülkedir. Petrol, doğal gaz, sülfür, krom, kurşun, brom, kömür ve potasyum en önemli yer altı kaynaklarıdır.

Türkmen adı tarih sahnesine X. yüzyılda çıkmış, ağırlıklı olarak Müslüman Oğuz boylarına verilen isim olarak kullanılmıştır.

1880 Rus işgaline kadar, çeşitli devletlerin idaresinde yaşayan Türkmenler, 1916'da başlayan Türkistan milli ayaklanmasına katılmışlar, 1920 yılında tekrar Rus işgaline uğramışlardır. 1924 yılında Türkistan SS Cumhuriyeti kurulmuş, SSCB'nin dağılmasından sonra 22 Ağustos 1990 tarihinde egemenliğini, 27 Ekim 1991 tarihinde bağımsızlığını ilân eden Türkmenistan'da ilk parlâmento seçimi 7 Ocak 1990 tarihinde yapılmıştır.

27 Ekim 1990 yılında Cumhurbaşkanı seçilen eski Komünist Partisi lideri Saparmurat Türkmenbaşı, Komünist Partinin ismini değiştirerek, "Türkmenistan Demokrat Partisi" ismini vermiştir. 15 Ocak 1994 tarihinde yapılan bir referandumla görev süresini 2002 yılına kadar uzatmıştır. Türkmenistan yönetimi içinde bulunulan durumda çok partili sisteme karşı çıkarken, bununla birlikte az sayıda aydının oluşturduğu "Ağızbirlik Hareketi" ve "Demokrat Parti" en önemli muhalefeti oluşturmaktadır.

Yasama gücü "Halk Maslahatı" ve meclis tarafından paylaşılmaktadır. Halk Maslahatı üst yasama gücünde olup, Bakanlar Kurulu da buradan çıkmaktadır. Son yapılan 11 Aralık 1994 seçimlerinde Türkmenistan Demokratik Partisi kazanarak hükümeti teşkil etmiştir.

Başkenti Gorno-Altay'dır. Müslümanlık, Hristiyanlık ve Şamanizm yaygın dinleri yaygındır. Dilleri Türkçedir.

SSCB'nin dağılmasından sonra 1991 yılında muhtar, 1992 yılında Rusya Federasyonuna bağlı Özerk Cumhuriyet hâline gelen Altay Cumhuriyetinin en büyük problemi nüfusunun %60'ının Rus olmasıdır. Bu durum Altay Parlâmentosu ve devlet kadrolarına yansımış olup, cumhuriyette Ruslar ezici bir çoğunluğa ve kontrole sahiptir.

Cumhuriyette milliyetçilik akımı, Türk dil ve kültürünü muhafaza çok güçlü olup, tam bağımsızlık ve Russuz bir Altayeli'ne kavuşmak için faaliyet gösteren birçok kişi ve kuruluşlar aktif çalışmalarını sürdürmektedirler.

Ancak bugünkü şartlar gereği Ruslarla iyi geçinmek zorunda olduklarından "millî" direniş zayıf görünmektedir. Parlâmentodaki Türk milletvekilleri içerisinde bağımsızlık hareketleri mevcut olup, "Altay Halk Cephesi" bu kuruluşların başını çekmektedir. Altay Cumhuriyetinde çok güçlü ve büyük taraftarı bulunan "Altay Halk Cephesi" maddî destekten yoksundur. Maddî destek sağlayacakları ve yol gösterecekleri aramaktadır.
Bütün bunlara rağmen devlet başkanı önderliğinde hükümet yurt dışında elçi bulundurma kararı almış, bu amaçla TC Dışişleri Bakanlığına müracaat bile yapılmıştır. 1.5 yıl geçmesine rağmen netice alınamamıştır.

Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti

KKTC, Türkiye'nin 60 km güneyinde bulunan Kıbrıs adası üzerinde kurulmuştur. Yüzölçümü 3.335 km2'dir. Toplam 9.251 km2 olan ada yüzölçümünün %35'i KKTC'ye aittir.

KKTC'nin nüfusu 200.587 olup, az miktarda Rum ve Maronit yaşamaktadır.

Bilindiği gibi 1878 yılında İngilizler'e geçici bir süre verilen ada, İngilizler'in sözünde durmaması üzerine Türkiye'ye geri verilmemiş, zamanla nüfus çoğunluğuna kavuşan Rum kesimi ENOSIS'i gerçekleştirmek için Türk ve İngilizlere saldırılara başlamışlardır.

Türkiye, İngiltere ve Yunanistan garantörlüğünde 1960 yılında kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti, Rumların ENOSIS idealidir. Petrol, doğalgaz, sülfür, krom, kurşun, brom, kömür ve potasyum en önemli yer altı kaynaklarıdır.

Başkurtistan Cumhuriyeti

Rusya Federasyonu içerisinde, Avrupa kısmında Orta İdil bölgesinde yer alan Başkurtistan'ın batısında Tataristan Türk Cumhuriyeti yer almaktadır. Yüzölçümü 143.600 km2'dir.

Nüfusu 3.944.000 olan Başkurtistan Cumhuriyetinde %24.3 Başkurt, %40.3 Rus yaşamaktadır. 1.6 milyon Başkurt ise Rusya Federasyonunun çeşitli bölgelerine dağılmıştır.

1552 yılında Rus işgaline uğrayan Başkurtistan, 1941 yılına kadar çeşitli aralıklarla isyan etmiş, bağımsızlık uğruna milyonlarca Başkurt şehit olmuştur. 30 bin Başkurt Slâvlara köle olarak satılmış, toprakları zorla elinden alınmış, Hristiyanlaştırmaya çalışılmış, her türlü Rus melâneti üzerlerinde denenmiştir.

1905 İhtilâlinden sonra kültürel kalkınma atağı, 1917 yılında Bolşeviklerle yapılan iş birliği neticesinde 23 Mart 1919 yılında Başkurtistan Muhtar Cumhuriyeti kurulmuştur. Başkurtlar mücadeleyi bırakmamışlar. SSCB'nin dağılmasıyla birlikte 15 Ekim 1990 tarihinde bağımsızlıklarını ilân etmişlerdir.

Rusya Federasyonu Başkurtların bağımsızlığını kabul etmemiş, Rus baskısı üzerine büyük bir mücadele başlamış, ekim 1991 yılında Başkurt gençleri parlâmentodaki Rus bayrağını indirerek, Başkurt bayrağını dikmişlerdir. Bu gelişmeler üzerine 14 Ekim 1991 tarihinde Başkurtistan'a Özerk Cumhuriyet statüsü tanınmıştır.

Bugün parlâmentosu, anayasası, cumhurbaşkanı ve bayrağı bulunan Başkurtistan'da Devlet Başkanlığına 3 Ağustos 1994 tarihinde yapılan seçimlerde Başkurt Türkü ve bağımsızlık yanlısı Murtaza Ubeydullah-RAHIM (Murtaza Rahimov) seçilmiştir.

24 Ağustos 1994 yılında Murtaza Ubeydullah Çernomirdin ile, daha sonra Yeltsin ile yetki devri anlaşması yaparak, büyük imtiyazlar elde etmiştir.

Başkurtistan'da Türk milliyetçiliği ve bağımsızlık hareketi ile ilgili çeşitli parti ve teşkilâtlar aktif olarak çalışmaktadır. Bunların en önemlileri "Başkurt Yaşlar İttifakı", "Başkurt Millî Fırka Partisi", "Başkurt Kadınlar Uyuşması", "Başkurt Kazaklar Uyuşması" ve "Başkurt Gençler İttifakı"dır.

1996 yılında "Bütün Dünya Başkurtlar Kurultayı"nı toplamışlar, "VI. Türk Dünyası Gençlik Günleri ve Kurultayı"na ev sahipliği yapan Başkurtistan, Türk milliyetçiliği ve bağımsızlık konusunda ne kadar hassas olduklarını bütün dünyaya göstermişlerdir.

Rusya Federasyonu Başkurtların bağımsızlığını kabul etmemiş, Rus baskısı üzerine büyük bir mücadele başlamış, ekim 1991 yılında Başkurt gençleri parlâmentodaki Rus bayrağını indirerek, Başkurt bayrağını dikmişlerdir. Bu gelişmeler üzerine 14 Ekim 1991 tarihinde Başkurtistan'a Özerk Cumhuriyet statüsü tanınmıştır.

Bugün parlâmentosu, anayasası, cumhurbaşkanı ve bayrağı bulunan Başkurtistan'da Devlet Başkanlığına 3 Ağustos 1994 tarihinde yapılan seçimlerde Başkurt Türkü ve bağımsızlık yanlısı Murtaza Ubeydullah-RAHIM (Murtaza Rahimov) seçilmiştir.

24 Ağustos 1994 yılında Murtaza Ubeydullah Çernomirdin ile, daha sonra Yeltsin ile yetki devri anlaşması yaparak, büyük imtiyazlar elde etmiştir.

Başkurtistan'da Türk milliyetçiliği ve bağımsızlık hareketi ile ilgili çeşitli parti ve teşkilâtlar aktif olarak çalışmaktadır. Bunların en önemlileri "Başkurt Yaşlar İttifakı", "Başkurt Millî Fırka Partisi", "Başkurt Kadınlar Uyuşması", "Başkurt Kazaklar Uyuşması" ve "Başkurt Gençler İttifakı"dır.

1996 yılında "Bütün Dünya Başkurtlar Kurultayı"nı toplamışlar, "VI. Türk Dünyası Gençlik Günleri ve Kurultayı"na ev sahipliği yapan Başkurtistan, Türk milliyetçiliği ve bağımsızlık konusunda ne kadar hassas olduklarını bütün dünyaya göstermişlerdir.

Çuvaşistan Cumhuriyeti

Rusya Federasyonuna bağlı özerk bir cumhuriyettir. Rusya Federasyonunun Avrupa kısmının merkezinde, Volga nehrinin orta bölgesinde çok önemli su ve kara yolları üzerinde yer almaktadır.

Yüzölçümü 18.300 km2 olan Çuvaşistan'ın Başkenti Çeboksarı olup, nüfusu 1.839 biridir. Bunun %67.8'ini Çuvaş Türkleri, %26.7'sini Ruslar teşkil etmektedir. 2 milyonun üzerindeki Çuvaş Türkü, Cumhuriyet toprakları dışında yaşamaktadır.

1552 yılında Kazan Hanlığı idaresinde iken Rus işgaline uğrayan Çuvaşistan, Başkurtlar gibi ardı arkası kesilmeyen isyanlara katılmışlar, 1572-1584, Stafin-Razin Köylü Savaşları, 1774-1776 isyanları en kanlıları olmuştur.

1917 Komünist ihtilâli sonucu 1920 yılında muhtar, 20 Nisan 1925 yılında da federe cumhuriyet olan Çuvaşistan, SSCB'nin dağılması üzerine 24 Ekim 1990 yılında bağımsızlığını ilân etmiş, ancak Rusya Federasyonunun baskısı üzerine 1991 yılında Rusya Federasyonuna bağlı özerk bir cumhuriyet olmuştur

Kendisine özgü parlâmentosu, anayasası, bayrağı ve millî marşı bulunan Çuvaşistan'da Devlet Başkanı aynı zamanda parlâmento başkanı olarak da görev yapmaktadır. Devlet Başkanı Nikolay Vasiyeviç Fyodorov aynı zamanda Rus Devlet Başkanlığı hukuk bürosu üyesidir.

Parlâmentoda üstün durumda bulunan Çuvaş Türkleri, Rusya'dan birçok taviz kopârttıkları için aktif direniş hâlinde değillerdir. Bağımsızlık yanlısı birçok kişi ve kuruluş daha ziyade Türk şuuru ve kültürünü korumak ve geliştirmek amacıyla teşkilâtlanmışlardır.

Bunların en önemlileri "Çuvaş Türk Halkı Millî Hareketi" ile Çuvaş Milli Akademisinin kurucusu olan Mihail Yuhma'nın yaptığı "Nasyonel Grup"tur.

Gagauz Cumhuriyeti

Romanya'nın kuzeyinde, Moldova Cumhuriyeti güneyinde yer alan Gagauz Cumhuriyetinin Nüfusu 200.000'dir. Oğuzların bir kolu olan Gagauzlar Ortodoks Hristiyan olup, Gagauz Cumhuriyeti dışında 300 binden fazla Gagauz yaşamaktadır. Başkenti Komrad'dır.

Deliorman Türkleri, Asparuk Bulgarları da denilen Gagauzlar, Anadolu Türkçesine yakın bir dil kullanmaktadırlar. Türk kök ve kültürüne bağlı kalmış ve günümüze kadar da bunları yaşatmışlardır.

XVI. asırda Osmanlı İmparatorluğuna katılan Gagauzeli, 1918 yılında Rusya, 1941 yılında Romanya, 1944 yılında da SSCB idaresine girmiş, SSCB tarafından Ukrayna'ya bağlı olan Moldova SSCB'nin sınırları içinde kabul edilmiştir.

SSCB'nin yıkılmasından sonra 21 Ağustos 1990 tarihinde bağımsızlık ilân edilerek, Gagauz Cumhuriyeti ilân edilmiştir. 25 Ekim 1990'da seçim yapan Gagauzlara Mirçe Durağ idaresindeki "Milliyetçi Moldova Halk Cephesi"nin 50 bin militanı silâhlı saldırıda bulunmuştur. Bu saldırılara karşı ölümü göze alan 100 bin Gagauz Komrad'da toplanarak karşı koymuş, bütün Gagauz köylerinin bu direnişe katı!maları sonucu 25 ekimde seçimler yapılmış, 31 ekimde de Gagauz Meclisi oluşturulmuştur. Ancak Moldova Yüksek Sovyeti Bağımsızlık ilânını kabul etmemiştir.

27 Ağustos 1991 yılında Moldova'nın bağımsızlık ilân etmesi üzerine Gagauzlar da Özerk Cumhuriyetlerini ilân etmişler ve 23 Aralık 1994 yılında Moldova Cumhuriyeti bu özerkliği tanımıştır.

28 Mayıs - 11 Haziran 1995 yılında Gagauzeli'nde yeniden seçim yapılmış ve 34 milletvekili ve "Halk Topluluğu" adı verilen Gagauz Meclisi teşkil edilmiştir. Aynı ay yapılan Cumhurbaşkanlığı seçiminde ise eski Komünist Parti lideri ve Moskova'ya bağlılığı ile tanınan Georgu Tobunscık Cumhurbaşkanı seçilmiştir.

Gagauzeli'nde bağımsızlık ile ilgili birçok kurum ve basın faaliyette olup, Gagauz Sesi gazetesi bunun öncülüğünü yapmaya çalışmaktadır. Eski Cumhurbaşkanı Stephan Topal ve Petr Zavriçko'nun liderliğinde faaliyetlerine devam etmektedir.

Hakas Cumhuriyeti

Sibirya'nın güneyinde, Sayan-Altay dağlarının yanında Altay Cumhuriyetinin kuzeyinde yer alan Hakasya, 62.000 km2'lik bir yüzölçümü ile Rusya Federasyonuna bağlı özerk bir cumhuriyettir.

Hakasya'da 100'den fazla halk yaşamakta olup, nüfusu 270.000'dir. Bunun 90-100 binini Hakas Türkü teşkil etmektedir.

Başkenti Abakan olan Hakas Cumhuriyeti güçlü bir ekonomi ve ziraate sahiptir.

Uygur Türkçesine yakın Türkçe kullanan Hakasların asıl adı Koray (Hooray)lardır. Kaçin,
Sogay, Kızıl ve Koybol olmak üzere dört boydan meydana gelmişlerdir.

VI. ve XIV. yüzyıllarda bağımsız bir devlet olan Hakasya, 1727 yılında Rus işgaline uğramış, Rus-Çin Antlaşması sonucunda Rusya'ya bağlanmıştır. 1930 yılında özerk bölge statüsüne kavuşan Hakasya, SSCB'nin dağılmasından sonra "Hakasya Büyük Meclisi"nin aldığı bir kararla Rusya'ya bağlı özerk cumhuriyet statüsünü ilân etmiştir. Bu gelişme üzerine Rusya Federasyonu 3 Haziran 1991 tarihinde Hakas Özerk Cumhuriyetini kabul ve ilân etmiştir.

Hakas parlâmentosunun bağımsızlık yerine özerklik statüsünü kabul etmesinin en büyük sebebi, 72 milletvekili bulunan parlamentodaki Rus milletvekillerinin çoğunlukta olmasıdır. Parlamento, hükümet ve devlet kadroları Rusların kontrolünde olup, Hakas halkının bağımsızlık hareketine müsaade edilmemektedir. Hükümet ve KGB bütün telekomünikasyonu kontrol altında tutmakta, Türkiye'ye yaklaşım belirli kalıplar altında tutulmaktadır.

Kabardey-Balkar Cumhuriyeti

Kuzey Kafkasya'da Büyük Kafkas sıradağlarının kuzey eteklerinde Rusya Federasyonuna bağlı özerk bir cumhuriyettir. Cumhuriyeti meydana getiren Balkarlı Türkleri Karaçaylı Türklerden ayıran Rusya, Kabardeylerle Balkarlı Türkleri birleştirerek bu cumhuriyeti kurmuştur.

Bu zorlama sonucu ortaya çıkan Kabardey-Balkar Cumhuriyetinin yüzölçümü 12.500 km2'dir. Nüfusu 674.000 olan cumhuriyette Balkarlı Türkler

88.000'in üzerindedir. Başkenti Nalçık olan Cumhuriyette Türkler çoğunlukla dağlık ve yaylalık bölge olan güneyde yaşamaktadırlar.

Kendi aralarında Mezengi, Bezingil, Hukanlı, Çezimli ve Baksamlı gibi kollara ayrılan Balkarlılar Müslüman olup, Altay dil grubuna bağlıdırlar.

1920 yılında otonom bölge statüsü kazanan Balkarya, 1922 yılında Kabardeylerle birleştirilerek Kabardey-Balkar Muhtar Vilâyeti kurulmuş, 1936 yılında ise Muhtar Cumhuriyet olmuştur.